وورغونودا سالار يادا دوز ايلغارلی بيزيم داغلار
سوژه کوهستان در ادب و هنر ترکان آذربايجان
 (۱)
حميد داديزاده تبريزی

نگاهی کوتاه به ۱۵۰۰ سال شعر "اوغوزها" که دربرگيرنده تاريخ ترکان آذربايجان نيز هست، جايگاه کوهستان را در ادب ترکان و نقش کوهها را در شکل دهی فرهنگ، و روح و روان مردم آذربايجان نشان ميدهد. کمتر شاعر يا هنرمندی يافت ميشود که از چشمه‌ساران زلال جاری در سينه کوهها الهام نگرفته باشد و هنگام پديد آوردن اثر هنری خويش دلی در کوهساران و سر و سری در دامنه های سبلان، سهند، بزغوش، کئچی قالاسی، سامبران، سلطان سنجر، ميشو داغی، بهلول داغی، قافلانتی، و قيز قالاسی نداشته باشد. بنابراين برای شناخت فرهنگ اصيل هر ملتی و درک ويژه‌گيهای رفتاری و خصايل آن ملت، شناخت خواستگاه و پس زمينه‌های زيستی ضروری است. کتاب با ارزش آقای آنار، مسئول کانون نويسندگان جمهوری آذربايجان، زير عنوان "۱۵۰۰ سال شعر "اوغوز"" بهانه تهيه اين نوشتار است. مطالعه جايگاه کوهستان در ساخت و پرداخت ادب آذربايجان تز بزرگی است، چرا که خمير مايه زندگی هنری خلاقان فرهنگی ملتی را تشکيل ميدهد. بويژه که نيل به مرحله هارمونی انسان با طبيعت و درک زبان و فرهنگ کوهستان سرچشمه و سرمنشا خلاقيتهای بشری بوده است که در مواردی زيبايی‌های مسحور کننده اين قبيل آثار در افق افسانه ها سير ميکند. داستانهای کور اوغلی و ديوانگان ستيغهای چنلی بئل و زندگی بابک خرمدينی و ياران او در کوههای بذ قالاسی و آثار بکر و زيبای فولگلوريک عاشقان آذربايجان همه و همه رنگ و عطر و صبغه دامنه‌های کوهستانها و آرزوهای ملت بزرگ و زحمتکش آذربايجان را در سينه دارد. غليان مردم در قلعه بابک ،و سرازير شدن پير و جوان به کوههای اطراف کليبر در آذربايجان، هر چند هم به بهانه يادآوری سردار بزرگ آذربايجان باشد، خبر از همان خصيصه زيست_فرهنگی اين مردم و ويژگيهای آنتروپولوژيک آذربايجانيهاست. حتی هنرمندان سرشناس و چهره های نام آوری چون دکتر رضا براهنی، اين فرزند برومند تبريز، که آثارش را عمدتا به فارسی خلق کرده، سوژه‌های و بن مايه های رومانهايش. از قبيل "رازهای سرزمين من" از جای جای کوهها و ارتفاعات اين مرز وبوم نشات می‌گيرد.
داغلارينين باشی قاردير قلل کوههايش پر برف است
آغ ئورتوکون بولوتلاردير ابرها چون چادر سرت سفيدگون است
بويوک بير تاريخين واردير تاريخ بس درازنايی داری
آذربايجان_آذربايجان (شعر ترکی از صمد وورغون)
***********
"آی داغلار سنده گوزوم وار آی کوهها چشم به شما دوخته‌ام ،
آی منده درده دوزوم وار آی من در برابر درد و غم تحمل دارم،
خبر وئيرين يار گلسين خبر دهيد که يارم از راه بر سد،
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار. آی قلبم پر از حرف و سخن است
***********
بو داغلار اولو داغلار به کوههای سر به فلک کشيده بنگر
چشمه لی سولو داغلار کوههای ير چشمه و پر آب
بدردا بير ايگيت اولوب اينجا قهرمانی مرده‌است
گوی کيشنه‌ر بولوت آغلار هز غمش آسمان زوزه می‌کشدو ابر ميگريد.

هر ميللتين وارليغيندان، کيمليگيندن سوز آچاندا ، ان اول او ميللتين اراضيسی، توپراقلاری و ياشانتی طرزيلری فيکره گلير. هر ميللت يئر اوزونده اوز اقتدارين، حياتين بو ياشانتی طرزيلرله و اونون ارزشلريله دوام ائديب و تاريخی واقعه‌لر ، تراژه‌ديلردن ساغلام چيخيب، اوزون يئر اوزوزنده تثبيت ائديبدير. آذربايجان ميللتيندن ده داغلار و قوش قونميه‌ن قالالار بير سمبل کيمی خاطره‌لر دفترينده ياشاير. داغلارين ماجرالاری، داغلارين قالالارين تاريخينده سوزلر و بو ميللتين يارالی سينه سينده او داغ سيرانگاهلاريندان سيرلر وار. داغ سوزو گلنده اوره‌ک داغلانير، روح صفالانير، ائيله بيل کی اينسان بير قاناد آليب، اوچماغا گلير. بير گوزلليک بو داغلاردا و اونلاردان آخان بولاغلاردا وار کی هر داريخميش و حياتدان بزميش انسانا آرامش و اوره‌ک قووه‌سی باغيشلير. داغلار گوزللر سيرانگاهی اولوب و اوردان آخان چشمه‌لر بيزيم سويداشلاريميزا ياشاماق منبعی اولوبدو. آخی بيزيم چاليشقان آنالاريميز آتالاريميز بو داغلارين کوکسونده ديريليق آپاريب وقرينه‌لر ياد و مهاجم دوشمنلرين ئونونده دايانيبلار. مثال اوچون تبريز اهاليسنا، تبريز گنجلرينه ميشو داغی، ميشو داغينين دورت يانی، يام کندينين سرين بولاغلاری بير ديری حيات کيمی دير. داريخيسان گل داغا، حسته سن دوش يولا ديرماش داغا، روحون قاراليب، گل بير هاوالان گوی زنگی کئچی قيران داغيندا، باشون آغرير، دور دوش يولا،
گئداخ قبله داغينا. تبريز اهلی بو داغلارلا برابر ياشيوبدير. اونا گوره‌ده هر هفته مينلر داغ عاشيقلری اوجا سسله اوخويور:
"آی داغلار سنده گوزوم وار،
هر درده منده دوزوم وار
گئدين دئيين يار گلسين
آی اوره‌ک دولو سوزوم وار.
آذربايجان تورپاقينين، آذربايجان ائلينين تاريخی، بو داغلارلا وراقلانيب، انيش يوققوشلاری بو داغلارلا کئچيريليب و بو گونکو دونيايه بو يوللاردان گيچه‌رک آدديم قويوبدور.
داغلار ميليونلار آذربايجانليه هر زامان داياق اولوب ، داها دوغروسو، بويوک تورک کوتله سينه داغلار حيات قايناقی، دوزوم و ووروشما سنگری اولوب، تاريخله برابر، آذربايجان تورکلری داغلارلا ان ياخين علاقه ده اولوبلار. بونا گوره آذربايجانين يازيلی و شفاهی ادبياتيندا داغلار بير آنايا اوخشاديليب، بير آنا کی اوز سينه سينده بويوک آذربايجان ائلين بئجرديب ، اوز بالاسی کيمی اونلارا سود وئريب، قرينه‌لردن کئچيرديب، و بو گونه_دک ياشاديبدير. ائله بونا گوره آتا بابالاريميز، آغ بيرچکلی آنالاريميز آند ايچنده، داغلارا آند ايچيب و طبيعتين بو گوزل نعمتينه بير مقدس آنا کيمی باخيبلار.
بير ياخينليقدا بو ايکی آنانين آراسيندا وار. آنا طبيعت و عزيز آنا. هر ايکيسينين سينه‌لرينده حيات عشقی لبه‌لنير. آنا يوردوم، آنا طبيعت و آغ بيرچکلی آنام منيم، من بو ايکی آنانين دامنينده بوی آتميشام، داغلار آذربايجانين غرورلی تورک ائلينه ياراديجيليق قايناغی دا اولوب. شاعرلريميز داغلاردان الهام آليب، ائل اوبالاريميز داغلارين يام ياشيل سينه‌لرينده مال داوارلارين بئجرديب و حياتا دوام ائديبله. دئمک اولار کی آذربايجان خالقينه داغلار داغ کيمی داياق اولوب و ولکانلار اوز اودلی سينه لريندن بو بويوک ميللتين آغير گونلرين و اودلی اوره‌کلرين ترنم ائديبلر.
آذربايجانين ژئو پوليتيک قورولوشی، و اراضی استروکتوری بير جوره داغلارلا بزه‌نيب کی بو ميللتين شاعرلری داغلاری اوزلرينه هر بير دوستدان ياخين حساب ائديبله. دليلسيز دگيل که آذربايجانين تاريخی قهرمانلاری، ميتولوژی کاراکترلری و گرگين دؤيوشنلری داغلاردا قالا تيکيب و داغلاردا پناه توتوبلار. هله چنلی بئلين دليلرينين سسی قولاغيميزدادير. ايندی ده کوراوغلو بير ايگيت قهرمان تک آذربايجان ميللتينين آراسيندا داغلاردا ياشيور. "
"چنلی بئل ئولکه‌م،
هر يئری محکم محکم،
قوش کئچه يبلمز بو يئرلرين اوستوندن،
قصد ائده بيلمز بو يئرلره هئچ بير دوشمن"
داغلاردان بير به بير سوز دئسمسه، ايش چوخ اوزونا چکه‌ر. يالنيز تبريزين سهند ساوالان داغلاری بو گون ديللرده ازبردير. بو ايکی اوجا هوندور داغ او قدر بو خالقين اوره‌گينده يئر آليب، کی آذری عائله لری اوز اوشاخلارين بو ايکی آدينان آدلانديريرلار. بو داغين وقاری شهريارين تکجه "سهنديه" شعرينده ادبی بديعی فورمادا گوستريلير و بو پوئما منيم سوزومو ثبوت ائتمکده کفايتدير.
"شاه داغيم ، چال پاپاغيم، ائل داياغيم، شانلی سهنديم،
باشی طوفانلی سهنديم....
آد آلير سندن او شاعير کی سن اوندان آد آلارسان،......
باش اوجالديقدا دماوند داغيندان باج آلارسان ،
شئر اليندن تاج آلارسان.
بوردا آذربايجانين بويوک ئولمز شاعری، "بولوت قره‌چورلو"يه اشاره ائدير. استاد شهريار سهنديه پوئماسيندا او شاعرين "سهند" تخلوصون قيد ائتمکله، سهند داغينين وقارين، عظمتين و ائل اوبا ايچينده اهميتين گوسترير. شهريارين "سهنديه" شعرينه بير کيتاب يازماق اولار، بو داغدان گوز ياشی تک آخان بولاغلار ، بو داغين الوان دوزلرين ، سهنديمين متانتين و اوردا ييلاق ائدن اوبالارين ، و دسته دسته داغچيلارين سهند، سلطان و جام داغينا گئدمه‌لری قورتولمين حکايه‌دير.
سونرا سهنديدن سوز دئين ساوالانا يول سالماليدی. اولار می سهند ساوالان سيز قالسين؟ يالقيز اولسون.؟
"نا واقتاجان دخمه‌لرده کيجلمک
دلی کونول چيخ بو داغدا هاوالان
پيلله پيلله سس وئره جاخ عشقيله
ان اوجا داغ ان قوجا داغ ساوالان
مفتون امينی دانيشير، بوراسی ساوالاندير، بو داغ نه يوکسک داغدير. ساوالان داغيندا ايگيت بابک آتش آچيبدير. بو داغ هر ايل مينلر آذربايجانليه زيارت يئری، الهام قايناقی دير. ائله اونا گوره ده تبريز داغچيلارينين بير سوزو وار: هاردا اولسام گله‌رم، ساوالانيم سسله منی. دئمک اولار کی بو داغلار بيزيم خالقينن ياشيوب و اونلارا چوخ ياخين يولداش حساب اولونور.
بيزيم سهندی نن ساوالانين آراسيندا بير باشقا داغللاردا وار. آخ اولارکی ساوالاندان سوز آچاسان، يول اوسته بوزغوشا دئيميه‌سن.؟ خير. ائله اونا گوره بيزيم ائلده بير سوز وار کی :
اوجا داغلار بير بيرينی گورر لر
گوروشلرين باخيشلا گونده ررلر.
ساوالان اوز چترينين آلتيندا هرم و کسرا داغين ساخليوب و يوزلر دوم دورو گول و گوز ايشيقی کيمی بولاغلا اوردان کئچن قوناقلاری قارشيليور.
داغلارين چوخ سيماسی وار. داغلار چوخ سوزلودور. قلبی آييخ و ايچری گوزو آچيق اولان انسانا داغلارين يوکسکلييی ، دره‌لرين درنليی، اوردان آخان اود کيمی ايستی سولار بويوک مساج گونده‌رير. بو ايستی سولار داغلارين هنيرتيلی اوره‌کيندن خبر وئرير.
داغلار دا، سيخ اورمانلاردا بير اونملی فاکتدا گوزه دئير، او دا هارمونيک ياشايش دير. داغلاردا چشيتلی گوللر، الوان چيچکلر، بير بيرينين کناريندا هارمونيک ياشيورلر. آذربايجان ائليميز داغلاردا اولان هارمونيک حياتدان بويوک درس آلماليديلار. هر گولون بير رنگی، هر چيچکين بير عطری، هر دره‌نين بير طعميده سويو وار. امما داغلاردا طبيعی حيات بو تفاوتلرله هارمونيک ياشيور ۰ بيز اآذربايجان ائلی داغلاريميزين بو هامونياسيندان اوريشمه‌ليوخ. بو داغلاردا خزينه لر ياتيب. بو وئريب سينديرما نه‌دير، ال اله و{رماخ زمانيدی.
بو داغلار اوجا داغلار
چاتيب باش باشا داغلار
بوردا بير ايکيت اولوب
گوی کيشنر بولوت آغلار.
لاتين آمريکا يازيچيسی، گابريل گارسيا مارکزين سوزونه گوره داغلار بير تاپماجادير. اوردا بير مجيک و معجزه وار. بير اوره‌ک اچان روح کيمی نسيم وار. داغلار آذربايجانين باياتيلاريندا دونه_دونه يئر به يئر گلير و آذربايجانين جمعييتی بو داغلاری بير مقدس آبده کيمی عزيز سانيللار.
صمد وورغون اوز آذربايجان شعرينده، آذربايجانی داغلارينين خصيصه_ سيله تانيديرير. او داغلارين رولون آذربايجان ائلينيين حياتيندا نه اولدوغونو چوخ ليريک بير تکستده ايضاح ائدير :
"داغلارينين باشی قاردير
آق اورتوکون بولوتلاردير،
اوزون بير تاريخين واردير،
آذربايجان،آذربايجان ."
آذر اوغلو اوز شعرينده تبريزدن يازاندا سوزون بويله باشلاير:
"باشی سهند چالمالی،
اته‌گی آجی چايلی ،
قوزه‌يی قار عطرلی،
گونه يی چوبان هارايلی،
دوبدورو کهريزيم منيم،
تبريزيم منيم."
داغلار عاشيقلارين سوزونده‌ ده هر ادبی ژانردان چوخ استفاده اولونوبدير. عاشيقلارين سازلاری داغلاردان آشان قويون قوزونون هارمونيسيلن سسله‌نير. بو سازلار دره لرده جوشان سئللريله هم‌آواز اولور، و دوغروداندا بختيار وهابزاده دئديگی کيمی آذربايجان موقاملاری آذربايجانين قيزيل داغلاريندان، گونشلی يوردلاريندان نشئت تاپيرلار.

ادامه دارد.